Achterhoeks Planetarium in Toldijk trots op grote broer in Franeker

TOLDIJK – Op 19 september heeft het Werelderfgoedcomité van Unesco het oudste, nog altijd werkende mechanische model van het zonnestelsel ter wereld, het Eise Eisinga Planetarium in Franeker tot UNESCO werelderfgoed uitgeroepen. Hiermee komt het aantal van werelderfgoedsites in het Nederlandse Koninkrijk op dertien. Aan de Hoogstraat in Toldijk staat een replica gebouwd door Henk Olthof van dit wereldberoemde planetarium.

Door Alice Rouwhorst

Het planetarium in Franeker is gebouwd tussen 1774 en 1781 en bevindt zich in een klein woonhuis in het oude stadscentrum. Het model laat op ieder moment van de dag de stand zien van de aarde, de maan en van de vijf andere toen bekende planeten (Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus) ten opzichte van de zon. Eisinga bouwde het mechanisme op een ingenieuze wijze in het plafond en de bedkastwand van zijn woonkamer. “Op het moment dat Eisinga het planetarium klaar had was er een nieuwe planeet ontdekt, Uranus. Deze kon er aan het plafond in het kleine kamertje niet meer bij”, zegt Jan Burgers, voorzitter van de Stichting Achterhoeks Planetarium Toldijk.

Replica planetarium Eisinga
Twee eeuwen later bouwde Henk Olthof, die geïnteresseerd was in astronomie, zijn eigen planetarium. Hij gebruikte Franeker als voorbeeld. “Henk heeft het planetarium in Franeker wel bezocht, maar hij had geen tekeningen of iets dergelijks ervan. Hij heeft alles zelf uitgedacht en moeten berekenen, zonder computers of andere hulpmiddelen. Dat is toch wel uniek voor iemand die er niet voor geleerd heeft.” Olthof zelf was aannemer. Aan de wand in het Achterhoeks planetarium hangt een groot vel papier met allemaal berekeningen van zijn hand. “Bovendien had Henk het ook nog ‘moeilijker’, omdat het planetenstelsel rondom de aarde volgens de wetenschap van toen negen planeten telde. Uranus, Neptunus en Pluto waren erbij gekomen. Dus Henk had meer ruimte aan het plafond in zijn schuur nodig om deze kwijt te kunnen. Deze had hij echter niet. Hij heeft dit opgelost door de binnenste drie planeten op een tafelplanetarium te maken. De rest van de replica van het planetarium van Eisinga hangt, net als in Franeker aan het plafond met daarboven een deel van het raderwerk.” Achter een wand bevindt zich de rest van het mechanisme, die op hetzelfde systeem gestoeld is als dat van Eisinga. Een indrukwekkend geheel van wielen met tienduizend zelfgemaakte kleine en grotere ijzeren pinnen van roestvrijstaal. In tegenstelling tot het planetarium in Franeker dat van eikenhout gemaakt is, heeft het levenswerk van Olthof geen last van werking, omdat het van multiplex is vervaardigd.

Bezoek uit Franeker
Het Achterhoeks Planetarium is zelf Gelders Erfgoed en natuurlijk zijn de vrijwilligers apetrots op zijn tweehonderd jaar oudere broer in Franeker. Er is zelfs onderling contact. Werknemers en vrijwilligers van het erfgoed uit Friesland bezochten, nadat het bestuur uit Toldijk daar was geweest een aantal jaren geleden tijdens een personeelsuitje het planetarium van Olthof. “Zij waren erg onder de indruk van wat hier staat. Dat zegt natuurlijk wel iets, want zij weten waar ze het over hebben. Eén van hen vond het hier misschien zelfs nog wel interessanter, omdat hier meer te zien is en het minder passief is. Een mooier compliment kunnen we als vrijwilligers en Henk in het bijzonder niet krijgen naar mijn idee”, zegt Burgers met gepaste trots.

Uit de hand gelopen hobby
En daar is niets aan gelogen, want Olthof bouwde tot aan zijn dood in 2010 bijna elke avond na de warme maaltijd een paar uur aan zijn astronomisch levenswerk. Een hobby die hem niet los liet. Niet alleen het planetarium kwam uit zijn handen, maar veel meer mooie bouwwerken en mechanieken die de loop van de sterren en de planeten voor een ieder begrijpelijk trachten te maken. Naast het planetarium bouwde hij twee bolplanetaria op schaal voor het noordelijk en zuidelijk halfrond met een ‘echte’ sterrenhemel. De aardbol met een doorsnede van vijf meter draait terwijl je erin zit. Het toont de aarde en de sterrenhemel, waaronder bijvoorbeeld de Grote en Kleine Beer.

Een Newtontelescoop kwam uit zijn handen, zodat bij een heldere nacht de sterren bestudeerd konden en kunnen worden. Daarnaast bouwde hij op een schaal van 1 op 60 beroemde gebouwen na zoals de Eiffeltoren, de CN Tower en de Euromast. Kortom in Toldijk is aan de Hoogstraat 29 naast het planetarium veel meer om te bekijken.

Openstellingen
Eén jaar na zijn overlijden hebben vrijwilligers samen met de familie het initiatief genomen om de Stichting Achterhoeks Planetarium op te richten met als doel het levenswerk van Henk Olthof voor de toekomst te behouden. Met behulp van verkregen subsidies werden de bouwwerken opgeknapt. De Stichting telt momenteel acht vrijwilligers die naast de zorg voor het onderhoud ook rondleidingen verzorgen voor publiek en groepen.

Publieksavonden
De eerstvolgende publieksavonden zijn op vrijdag 6 en 20 oktober, 3 en 17 november en 1 en 15 december. Per avond kunnen tien volwassenen terecht of veertien kinderen. De kosten bedragen 6 euro voor volwassenen, tot achttien jaar 4 euro. De adviesleeftijd is vanaf tien jaar. Aanvang is om 19.30 uur. Een rondleiding duurt ongeveer anderhalf uur. Aanmelden kan en moet via de website. Voor groepsbezoeken kan apart een afspraak via de site gemaakt worden.

www.achterhoeksplanetarium.nl

Fotoreportage - achterhoekfoto.nl